Tarihin Najeriya: Daga Asali zuwa Zamani
Wannan bayani ne mai zurfi game da tarihin Najeriya: asalin al'ummomi, canje-canje na siyasa da zamantakewa, juyin juya halin mulki, tasirin tattalin arziki da hangen nesa kan gaba.
Fitacciya ta rawaito
Gabatarwa — Mahangar Tarihi
Tarihin Najeriya yana ɗauke da jerin lokuta masu ɗimbin ma'ana, waɗanda suka haɗa da kafuwar al'ummomi, hulɗar kasuwanci, mulkin mallaka, gwagwarmayar samun 'yanci, rikice-rikicen cikin gida, matsayin tattalin arziki, da ci gaban zamantakewa. Wannan rubutu zai yi ƙoƙarin haskaka muhimman matakai da suka ba da fasali ga ƙasar nan, tare da nuna yadda waɗannan abubuwa suka gina halayen siyasa da zamantakewa na yanzu. Za mu yi wannan ta hanyar bin tsari mai sauƙi: asali, mulkin mallaka, samun 'yanci, rikice-rikice na baya, mulkin soja, dawowa ga dimokuradiyya, da ƙalubale da dama da dama na yau.
Asalin Al'ummomi da Dabarun Rayuwa
Arewacin yankin da yanzu ake kira Najeriya ya kasance sansanin tsofaffin mulkoki kamar Daular Hausa da Bornu, inda ake da tsarin mulki na gargajiya, kasuwanci, da al'adun ilimi da addini. A yammacin ƙasar akwai manyan sassan ƙabilar Yoruba masu birane kamar Ife da Oyo, waɗanda suka yi fice a fannin kere-kere, mulkin sarauta, da kasuwanci. Gabashin Najeriya kuwa, yankunan Igbo sun kasance sun haɗa kansu a gungun ƙananan masarautu da garuruwa masu kasuwanci da sana'o'in hannu. Wadannan tsarukan gargajiya sun kasance suna da rikakkun tsarin zamantakewa, dokoki, da al'adun da suka ba su damar gudanar da harkoki cikin natsuwa kafin zuwan Turawa.
Kasuwanci tsakanin lekake ya bunkasa ta hanyar hanyar kasuwanci da suka haɗa yankuna daban-daban na Afirka ta Yamma da yankin sahara. Haka nan, ilimi da addini (musamman addinin Islama a arewa) sun taimaka wajen kafa cibiyoyin karatu da lura da shari'a a wasu yankuna. Duk da bambancin harshe da al'adu, akwai salon zamantakewa da tattalin arziki da suka haɗa mutane tare da samar da musayar kayayyaki da ra'ayoyi.
Zuwan Turawa da Tasirin Mulkin Mallaka
Zuwan Turawa ya fara ta hanyar ma'amala ta kasuwanci, misali cinikin bayi wanda ya shahara tsakanin ƙarni na 15 zuwa na 19. A wannan lokaci, manyan biranen bakin teku sun kasance cibiyoyin musayar kaya da mutane. Birtaniya, bayan wasu ƙasashen Turai, ta ƙara kaimi wajen shimfiɗa mulkin mallaka bayan yaƙe-yaƙe na cikin gida da matsin tattalin arziki. A cikin shekarun baya-bayan nan na karni na 19 da farkon karni na 20, an fara kafa tsarin mulkin mallaka a sassa daban-daban na yankin.
A shekara ta 1914, Sir Frederick Lugard ya hade Yankin Arewa da Yankin Kudu don kafa "Colony and Protectorate of Nigeria." Wannan haɗewar ta kasance wata mataki na siyasa da tattalin arziki wanda ya sauya iyakokin ƙabilanci da tsarin mulki. Mulkin mallaka ya kawo tsarin gwamnati na zamani, kafa tituna, tashoshin jiragen kasa, makarantu, da cibiyoyin kasuwanci, amma kuma ya ƙunshi nakasu kamar tsangwama ga tsarin gargajiya, ɗaukar filaye, da amfani da albarkatun ƙasa ba tare da mutunta hakkokin mazauna ba.
Rikice-Rikicen Cikin Gida a Kafin 'Yanci
Tun daga farkon karni na 20, an ga tashe-tashen hankula da farkon gungun masu rajin 'yanci. Masu rajin sun yi amfani da dabaru na siyasa da kafa jam'iyyun siyasa don neman wakilci da ƙarin 'yanci daga Birtaniya. A cikin shekarun 1940 da 1950, shugabanni kamar Nnamdi Azikiwe, Obafemi Awolowo da Ahmadu Bello sun zama fitattun masu jagorantar muradin samun 'yanci. Al'amuran siyasa sun fara komawa cikin hadaddiyar gasa, inda kowane yanki yake neman wakilci da kariya ga bukatun al'ummarsa.
Halin tattalin arziki wanda ya dogara da fitar da albarkatun ƙasa, musamman hako mai, ya haifar da sabani game da rarraba arziki da alhakin raya yankuna. Wadannan matsaloli da kuma tashin hankali a matakin siyasa da zamantakewa sun kasance manyan abubuwan da suka sa ake bukatar 'yancin kai da tsarin shugabanci na gida.
Samun 'Yanci: 1 ga Oktoba, 1960
Bayan dogon gwagwarmaya da tattaunawa, Najeriya ta samu 'yancinta daga Birtaniya a ranar 1 ga Oktoba, 1960. Wannan rana ta koma wata alama ta sabon tunani da fatan kafa kasa mai cin gashin kanta. Najeriya ta shiga cikin tsarin dimukradiyya na farko, inda aka zabi wakilai, aka kafa gwamnati ta tarayya kuma aka fara tattaunawa kan yadda za a raba iko tsakanin jihohi da tarayya.
Amma muradin kafa kasa mai hade bai zo ba tare da kalubale ba. Bambancin kabilanci, bangaranci na tattalin arziki, rashin daidaito wajen wakilci, da rikice-rikicen siyasa sun kasance suna tattare da tsarin siyasa na farko. Wadannan barazanar da ba a magance ba sun haddasa tashin hankali da zanga-zanga a cikin 'yan shekaru bayan 'yancin kai.
Mulkin Farko da Rikicin Siyasa
Bayan samun 'yanci, Najeriya ta fuskanci matsaloli na kawowa tare da rarrabuwar kawuna a tsakanin jam'iyyun siyasa, shugabanci na yankuna, da tattaunawar kan rarraba arziki. Tashin hankali a shekarun 1960 ya yi sanadiyyar juyin mulki na farko a 1966, sannan wasu juyin mulki suka biyo baya. Waɗannan abubuwa sun hana tsarin dimokuradiyya ya samu tushe mai ƙarfi, kuma sun kasance kallon farko ga wahalhalun da za su biyo baya.
Yakin Basasa — Biafra (1967–1970)
A shekara ta 1967, rikicin siyasa da kabilanci ya ƙaru ya kai ga ayyana yankin gabas a matsayin Jamhuriyar Biafra karkashin jagorancin Lt.-Colonel Odumegwu Ojukwu. Wannan ayyana 'yancin kai ta jawo rikici mai tsanani da ya rikide zuwa yakin basasa wanda ya daɗe har shekara uku. Yakin ya haddasa mummunan rarrabewa, asarar rayuka da dukiyoyi, da matsalolin jin kai na mutane da dama musamman matsalolin yunwa a yankin Biafra sakamakon katse hanyoyin kai taimako da yakar sojoji.
Ranar 15 ga Janairu, 1970 an sanar da karshen yakin. Amma tasirin yakin bai gushe ba: an samu lalacewar tattalin arziki, rashin jituwa tsakanin kabilu, da raunin gina sake farfado da yankunan da abin ya shafa. Haka kuma, yakin ya haifar da tunanin sake fasalin tsarin tarayya domin dakile irin wannan rikici a nan gaba.
Zamanin Mulkin Soja
Bayan yakin basasa, Najeriya ta shiga wani lokaci na dogon mulkin soja da ya sha bamban da tsarin mulkin farar hula. A wannan zamani, an samu juyin mulki da yawa; sojoji sun karɓi mulki, sun kafa gwamnatocin soja, kuma sun yi kokarin gyara tsarin tattalin arziki. A wasu lokuta an samu ayyukan raya kasa da suka hada da fadada hanyoyi, tashoshin jiragen kasa, da wasu manyan ayyuka.
Amma mulkin soja ya zo da tsangwama kan 'yancin 'yan kasa, dakatar da ayyukan jam'iyyun siyasa, da kulle kafafen sadarwa da 'yancin fadin ra'ayi. Har ila yau, matsalolin cin hanci da rashawa sun karu a wasu lokuta, wanda ya rage wa gwamnatin soja karfin samun amincewar jama'a a lokuta da dama. Duk da haka, akwai lokuta na zwagaron gyare-gyare na tsarin mulki da sauran manufofi kafin a koma ga mulkin farar hula.
Dawowa ga Dimokuradiyya — 1999 zuwa Yanzu
A shekara ta 1999, Najeriya ta koma mulkin dimokuradiyya bayan dogon lokaci na mulkin soja. Wannan canji ya kawo zabubbuka na farar hula, dawowar ayyukan jam'iyyun siyasa, da sabon salo na shugabanci da ake tsammanin zai inganta rayuwar 'yan kasa. Tun daga wannan lokaci, an sha fama da kalubale da dama ciki har da matsalolin tsaro, ta'addanci, satar mutane, rikicin yankuna, da matsalolin tattalin arziki kamar dogaro da mai.
Duk da wannan, akwai alamu na cigaba: ci gaban fasaha, bunkasar kasuwanci masu zaman kansu, fadada harkar banki da sabbin masana'antu, karuwar shirye-shiryen wayar da kan jama'a da bayar da ilimi ta hanyoyi daban-daban. Haka kuma, matasa da kungiyoyi masu zaman kansu sun kara yin tasiri wajen neman gaskiya da kuma ingantaccen shugabanci.
Tattalin Arziki: Dama da Kalubale
Najeriya ta dogara sosai a kan man fetur a matsayin babban tushen kudaden shiga tun farkon gano albarkatun a tsakiyar karni na 20. Wannan dogaro ya kawo riba a wasu lokacin amma ya kuma janyo rauni lokacin da farashin mai ya fadi. Matsalar dogaro da abu guda tana sa tattalin arzikin kasa ya zama mai raunana ga canje-canjen kasuwar duniya.
Saboda haka, akwai karfafa bukatar bambance tushen kudin shiga ta hanyar bunkasa noma, masana'antu, fasahar kere-kere, da kanana da matsakaitan masana'antu. Haka kuma, inganta tsarin ilimi da na kiwon lafiya, da samar da yanayi mai kyau ga masu zuba jari ciki da waje zai taimaka wajen gina tattalin arziki mai dorewa.
Al'adu, Addini da Taron Rayuwa
Najeriya kasa ce mai yalwar al'adu da addinai. Bambancin harshe da al'adu ya haifar da wadataccen adabi, kiɗa, zane-zane, da bukukuwan gargajiya. A lokaci guda, bambancin addini— Musulunci a arewa, Kiristanci a kudu da addinan gargajiya a wasu sassa—ya kasance wani ɓangare na asalin al'adunmu. Wannan bambanci yana kawo arziki amma kuma yana iya zama tushen sabani idan ba a gudanar da shi cikin hikima ba.
Matsalolin rashin daidaito—misali rashin daidaito a rarraba arziki, karancin damar ilimi a wasu yankuna, da kariyar 'yancin mutane—sun kasance wasu daga cikin dalilan tashin hankalin da ake gani a baya-bayan nan. A gefe guda kuma, kirkire-kirkire a fannin fasaha da nishadi, musamman a masana'antar fina-finai da kiɗa, sun taimaka wajen bayyana al'adun Najeriya ga duniya baki ɗaya.
Tsaro da Kalubalen Zamani
Tsaro yana daya daga cikin manyan kalubalen da Najeriya ke fuskanta. Hare-haren 'yan ta'adda, ayyukan 'yan bindiga a karkara, rikice-rikice na noman makiyaya da manoma, da matsalolin tsaro a kan iyaka da tekuna sun shafi rayuwar jama'a da habaka tattalin arziki. Saboda haka, akwai bukatar ingantaccen tsarin tsaro da hadin gwiwa tsakanin gwamnati, jama'a da kungiyoyi masu zaman kansu wajen nemo mafita mai ɗorewa.
Ilmi, Lafiya da Ci gaban Al'umma
Ci gaban ilmi da kiwon lafiya suna da matukar muhimmanci wajen bunkasa dukkanin sassan tattalin arziki. Najeriya tana fama da kalubale na karancin ingantaccen tsarin kiwon lafiya a wasu yankuna, karancin makarantun zamani, da karancin kayan aiki. Wadata da inganta wadannan fannoni zai taimaka wajen rage talauci, habaka ayyukan yi da bunkasa kwarewar matasa.
Haka nan, karin saka jari a fannin fasaha da ilimin zamani zai ba matasa damar kirkirar sana'o'i na zamani, su rage dogaro ga aikin gwamnati, kuma su samar da sababbin hanyoyin samun kudin shiga.
Makomar Najeriya — Hangen Nesa
Tarihin Najeriya ya nuna cewa duk da kalubalen da aka fuskanta, akwai karfin da zai taimaka wajen ciyar da kasa gaba. Wannan karfi ya fito daga karfin al'adu, matasa masu hazaka, albarkatun kasa, da hanyoyin kasuwanci na cikin gida da na waje. Don cimma wannan hangen nesa, akwai bukatar shugabanci nagari, tsarin mulki mai dorewa, yaki da rashawa, da manufar raya kasa wadda ta mayar da hankali kan samar da ayyukan yi, inganta ilimi, da bunƙasa masana'antu.
Hada kai tsakanin jihohi, kungiyoyin fararen hula, kasashen waje da kamfanoni masu zaman kansu zai taimaka wajen samar da tsare-tsaren da za su tallafa wa bunkasar tattalin arziki da zaman lafiya. Bugu da kari, amfani da kimiyya da fasaha a fannin noma, kiwon lafiya da gudanar da gwamnati zai taka muhimmiyar rawa wajen ciyar da kasa gaba.
Takaitaccen Jagorar Lokaci
• Tsohon tsarin al'adu da masarautu a Arewa, Yammacin Afirka ta Yamma da Gabas.
• Karuwar hulɗa da Turawa da cinikin bayi (ƙarni na 15–19).
• Haɗa yankuna a ikon mallakar Birtaniya (1914).
• Gwagwarmayar neman 'yanci (1940s–1960s).
• Samun 'yanci a ranar 1 Oktoba, 1960.
• Rikice-rikice na siyasa, juyin mulki, da yakin basasa (1967–1970).
• Mumunar tasirin mulkin soja da tazarar dimokuradiyya (1970s–1990s).
• Dawowa ga dimokuradiyya a 1999 da kuma ci gaban zamantakewa da tattalin arziki zuwa yau.
0 Comments